Οι προτεσταντικές αντιλήψεις είναι προφανές ότι επηρέασαν τη ζωή της Ορθόδοξης Εκκλησίας, κυρίως μέσω της συγκρότησης και της δράσης των παραεκκλησιαστικών οργανώσεων που έχουν και αυτές την αφετηρία τους στον 19ο αιώνα. Ολα αυτά - ας μην το ξεχνούμε - συμβαίνουν στη Σμύρνη των αμερικανών μισιοναρίων, ενώ το νεοσύστατο ελληνικό κράτος συγκροτείται, και ενώ διεξάγεται η μεγάλη σύγκρουση γύρω από την αυτοκεφαλία της Ελλαδικής Εκκλησίας (1833-1850). Σύγκρουση που δεν αφορούσε τα παράλια της Ιωνίας, συνδέεται όμως με την πολύπλοκη και πολυσήμαντη σχέση εθνικού κράτους - εθνικής συνείδησης - γλωσσικής, αφενός, και θρησκευτικής, αφετέρου, ταυτότητας, δηλαδή με το πιο κρίσιμο πρόβλημα όχι μόνο του 19ου αλλά, όπως απεδείχθη, και του 20ού και των αρχών, τουλάχιστον, του 21ου αιώνα. Κατά έναν λοιπόν άκρως ενδιαφέροντα τρόπο το βιβλίο της κυρίας Παυλίνας Νάσιουτζικ διασταυρώνεται με το βιβλίο του κυρίου Παρασκευά Ματάλα, Εθνος και Ορθοδοξία - Οι περιπέτειες μιας σχέσης. Από το «Ελλαδικό» στο βουλγάρικο σχίσμα (ανεπτυγμένη και αυτό μορφή μιας ήδη ασυνήθιστα μεγάλης, καλογραμμένης και συγκροτημένης μεταπτυχιακής εργασίας). Πέρα από την ερευνητική αναψηλάφηση της γνωστής περιπέτειας, της αντικανονικής κήρυξης και στη συνέχεια της κανονικής «παραχώρησης» της αυτοκεφαλίας της Εκκλησίας της Ελλάδος και την ανάδειξη των προφανών ιδεολογικών και πολιτικών συμπαραδηλώσεών της, η εργασία του Π. Ματάλα κομίζει τον απολύτως αναγκαίο παραλληλισμό με το βουλγαρικό σχίσμα. Συσχετίζει επομένως δύο προδήλως συναφείς υποθέσεις που συνδέονται με το Ανατολικό ζήτημα, τη δημιουργία των εθνικών κρατών στα Βαλκάνια, τον διεθνή συσχετισμό δυνάμεων της εποχής, τις διεργασίες συγκρότησης των εθνικών ταυτοτήτων και ιδεολογιών, αφ' ης στιγμής μάλιστα υπάρχει ένα εθνικό κράτος. Ολα αυτά διασταυρώνονται με τα «υπαρξιακά» διλήμματα του οικουμενικού θρόνου μέσα σε εκείνες τις διεθνείς συνθήκες, τις μεγάλες αδράνειες, αλλά και τις εξίσου μεγάλες «επιταχύνσεις» της εκκλησιαστικής πολιτικής και διπλωματίας κ.ο.κ. Η απόσταση από την καταδικασμένη αίρεση του εθνοφυλετισμού μέχρι την αναγνώριση της αυτοκεφαλίας των τοπικών Εκκλησιών είναι ταυτόχρονα και πολύ μικρή και πολύ μεγάλη. Εξίσου γοητευτική μέσα από τις αντιφάσεις και λόγω ακριβώς αυτών είναι η σχέση που διαμορφώνεται ανάμεσα στους κατά καιρούς εκπροσώπους ή επιγόνους του νεοελληνικού Διαφωτισμού αφενός μεν με την Εκκλησία της Ελλάδος, αφετέρου δε με το Οικουμενικό Πατριαρχείο ως νοοτροπία και ως αντίληψη που συνδέεται όχι μόνο με την εκκλησιαστική παράδοση και εκπαίδευση αλλά και με τους διαφορετικούς πολιτικούς ρόλους των δύο εκκλησιαστικών θεσμών. Η Ορθοδοξία άλλωστε που έχει συνείδηση πλειονότητας μέσα σε μια κοινωνία είναι πολύ διαφορετική στις αντιδράσεις της από μια Ορθοδοξία που έχει συνείδηση μειονότητας. Αυτό δείχνει ότι όλα τα μεγάλα ιδεολογικά ζητήματα που διατηρούνται - εις πείσμα των καθαρών τυπολογιών - ανοικτά έως τις ημέρες μας, βρίσκουν πολλές από τις εξηγήσεις τους στον 18ο και στον 19ο αιώνα. Αυτό δεν αφορά μόνο την καθ' ημάς Ανατολή και τα ημέτερα Βαλκάνια, αλλά, όπως φαίνεται, και την ίδια την αμερικανική αυτοσυνειδησία και ιδεολογία. Οσοι μένουν εγκλωβισμένοι στα συμπλέγματα ιδεολογικής και θεσμικής κατωτερότητας που καταδυναστεύουν τη χώρα μας και την ευρύτερη περιοχή μας ίσως να επανεξετάσουν τη στάση τους με αφορμή τα δύο αυτά νέα σημαντικά βιβλία. Ο κ. Ευάγγελος Βενιζέλος είναι υπουργός Πολιτισμού....