Η αγωγή είναι ευρύτερη έννοια της εκπαίδευσης), γιατί στοχεύει «στον έσω κόσμο του μαθητή». Γι’ αυτό η διδασκαλία, η κάθε διδασκαλία, πρέπει να είναι παιδαγωγούσα, διαφορετικά ξεπέφτει σε από καθέδρας δασκάλεμα που στερείται αξίας.Συνεπώς τα «φρονιματιστικά μαθήματα», όπως επικράτησε να αποκαλούνται κατά το παρελθόν, πρέπει να έχουν τη θέση που τους αξίζει στα αναλυτικά μας προγράμματα . Η διδασκαλία της Ιστορίας μας, της πίστης μας, των καλών τεχνών και του πολιτισμού μας πρέπει να καταλάβουν τη θέση που δικαιωματικά τους ανήκει, γιατί η διδασκαλία τους γαληνεύει τη μαθητική ψυχή, την εκλεπτύνει και την εξευγενίζει.Το σχολείο δεν πρέπει να παρέχει, ξερές γνώσεις στους τροφίμους του, αλλά οι λειτουργοί του (δάσκαλοι-καθηγητές) πρέπει προηγουμένως τις γνώσεις να τις μεταπλάσσουν σε μορφωτικά αγαθά, για να έχουν αυτές ευεργετικές επιπτώσεις στον ψυχικό κόσμο του μαθητή.Ας έχουμε πάντα «κατά νου» ότι στην εποχή μας έχουμε έκρηξη γνώσεων και ότι το παιδί σήμερα έχει και τη δυνατότητα, αλλά και τα μέσα να «αναζητήσει τη γνώση» και εκτός των διδακτηρίων. Επομένως αν ο ρόλος και η αποστολή του σχολείου περιοριστεί αποκλειστικά και μόνο στο γνωστικό τομέα τότε δεν έχει λόγο ύπαρξης. ’λλωστε το νοησιαρχικό σχολείο του παρελθόντος επικρίθηκε σφοδρότατα , όλη η δραστηριότητά του άρχιζε και εξαντλείτο στην καλλιέργεια της νόησης.Το Σχολείο είναι και πρέπει να παραμείνει πνευματικό καθίδρυμα που έργο του είναι η καλλιέργεια του «όλου ανθρώπου», η αγωγή σώματος και ψυχής των τροφίμων του, η διαμόρφωση ελεύθερων, δημοκρατικών και υπεύθυνων πολιτών.Επίσης σε καμία των περιπτώσεων δεν πρέπει το σχολείο να εκλαμβάνει το μαθητή ως «εν μικρογραφία ενήλικα», αλλά ως έλλογο όν, που εμπερικλείει εν σπέρματι όλες εκείνες τις δυνάμεις και ικανότητες που θα το οδηγήσουν στη θέωση. Επομένως η εξασφάλιση των αναγκαίων και ικανών συνθηκών και η υποβοήθηση του μαθητή προκειμένου να ανελιχθούν προοδευτικά οι εν σπέρματι δυνάμεις και ικανότητές του είναι υπόθεση του σχολείου και των λειτουργών του.Δυστυχώς πρέπει να ομολογήσουμε ότι το ελληνικό σχολείο της σήμερον έχει κάπως ξεστρατίσει από την αποστολή του. Έχασε ή μάλλον αποποιήθηκε το παιδαγωγικό του έργο. Κι αυτό συνέβη γιατί παρακολουθούσε απαθέστατο τις κοινωνικές μεταβολές , χωρίς το ίδιο να συμμετέχει στη διαμόρφωσή τους.Η παιδαγωγική άποψη που συνοψίζεται στη φράση «σχολείο από τη ζωή, με τη ζωή, για τη ζωή», που τον προηγούμενο αιώνα είχε μετεξελιχθεί σε παιδαγωγικό ρεύμα, στην πατρίδα μας παρερμηνεύτηκε σχεδόν από όλους μας. Μάλιστα στο πρόσφατο παρελθόν έγινε σλόγκαν προεκλογικής επαγγελίας . «Σχολείο ανοικτό στην κοινωνία και στη ζωή».Και όταν ανέλαβαν τη διακυβέρνηση της πατρίδας μας οι επαγγελλόμενοι το ανωτέρω σλόγκαν, το μετουσίωσαν σε πράξη εντελλόμενοι, άκουσον –άκουσον- όπως, οι διευθυντές των σχολείων μας να αφήνουν ξεκλείδωτες τις αυλόπορτες των σχολικών προαυλίων για να παίζουν τα παιδιά τις απογευματινές ώρες.Έτσι τα σχολικά προαύλια μετατράπηκαν σε τόπους σύναξης εξωσχολικών ατόμων, η παρουσία των οποίων, προϊόντος του χρόνου, απομάκρυνε τους μαθητές, κυρίως των δημοτικών μας σχολείων από τα σχολικά προαύλια.Τα εξωσχολικά άτομα εκτός από τις υλικές ζημιές που καθημερινά προκαλούν στα διδακτήρια (ως επί το πλείστον θραύσεις τζαμιών και καταστροφές υαλοστασίων) πήραν βούρτσες και πινέλα και άρχισαν να μουτζουρώνουν τους τοίχους και να αναγράφουν επ’ αυτών εκφράσεις και συνθήματα χαμαιτυπείου. Δεν είναι δε και λίγες οι περιπτώσεις που και στις αίθουσες των διδακτηρίων εισήλθαν αναγράφοντες επί των τοίχων αισχρολογίες .Εξ αυτού του λόγου σήμερα τα διδακτήριά μας, λόγω της εμφάνισής τους με τους καταγραμμένους τοίχους και τις λοιπές υλικές καταστροφές δεν προδιαθέτουν θετικά τους μαθητές μας. ’λλωστε είναι γνωστό ότι η κατάσταση του χώρου εργασίας έχει τις επιπτώσεις του στην απόδοση των εργαζομένων, ακόμη και των ενηλίκων.Η λέξη αίθουσα, κατά κυριολεξία ερμηνευόμενη σημαίνει λάμπουσα και είναι μετοχή του ρήματος αίθω, που στην καθομιλούμενη σημαίνει λάμπω.Όταν οι ιθύνοντες αντιλήφθηκαν ότι με το «μπάτε χίλιοι (και όχι σκύλοι, γιατί οι σκύλοι δεν αλέθουν) και αλέστε και αλεστικά μη δίνετε» ανέκρουσαν πρύμνη και διέταξαν όπως οι αυλόπορτες των σχολικών προαυλίων να κλειδώνονται ακόμα και κατά το χρόνο λειτουργίας των σχολείων.Το σκέφτηκαν, όμως, αργά. Το «παιγνίδι» έχει χαθεί, γιατί η είσοδος εξωσχολικών ατόμων στα σχολικά προαύλια και τα διδακτήριά μας θεωρείται πλέον «κεκτημένο δικαίωμα» . Γι’ αυτό υπερπηδούν τις μάντρες και τα κιγκλιδώματα, εισέρχονται στους σχολικούς χώρους και ανενόχλητοι συνεχίζουν το καταστροφικό τους έργο.Στο πρόσφατο παρελθόν όλοι μας γίναμε μάρτυρες πρωτάκουστου και πρωτόφαντου γεγονότος. Λαθρομετανάστες εγκαταστημένοι στην Κρήτη, κανονικά συντεταγμένοι, ήλθαν στην Αθήνα και «στρατωνίστηκαν» εντός του Πανεπιστημίου. Και αντί η Πολιτεία μας να τους «συντρίψει στην κυριολεξία», γιατί η ενέργειά τους ήταν ισοδύναμη με ιεροσυλία , διαπραγματεύτηκε μαζί τους- και μάλιστα επί ημέρες- την αποχώρησή τους από το ανώτατο πνευματικό μας καθίδρυμα.Και πάλι μακρηγορήσαμε, εν προκειμένω. Το πράξαμε όμως για να τεκμηριώσουμε την άποψή μας ότι το σχολείο μας έχασε ή αποποιήθηκε σήμερα την παιδαγωγική του αποστολή. Για σκεφτείτε το λίγο. Τα άτομα που προξενούν τις ζημιές στα διδακτήριά μας θήτευσαν ως μαθητές στα σχολεία που στεγάζονται σ’ αυτά. Αν τα σχολεία μας διαπαιδαγωγούσαν σωστά αυτά τα άτομα , που υπήρξαν μαθητές τους, σε καμία των περιπτώσεων δεν θα λάμβαναν χώρα αυτά που σήμερα παρατηρούνται.Και μην αντείπει κανείς ότι εκτός από το σχολείο στη διαπαιδαγώγηση του παιδιού εμπλέκονται και άλλοι παράγοντες, γιατί σε έναν τέτοιο ισχυρισμό υπάρχει αντίλογος που τον θέτει εκ ποδών, γιατί και οι άλλοι παράγοντες προϊόντα του σχολείου είναι.Στη μεταρρύθμιση που οι καιροί μας απαιτούν τα σχολικά διδακτήρια με τον περιβάλλοντα χώρο τους, πρέπει να αναγορευθούν με νόμο ως «χώροι ιεροί και άβατοι» κατά τις ώρες και ημέρες που δεν λειτουργούν τα σχολεία. Και μέχρι αυτό να γίνει συνείδηση του λαού μας θα πρέπει τα διδακτήρια να αστυνομεύονται κατά τις ώρες και ημέρες που τα σχολεία δεν λειτουργούν. Τρόποι και μέσα αστυνόμευσης υπάρχουν .Ας επανέλθουμε, λοιπόν, στα αναλυτικά προγράμματα για να επισημάνουμε ότι αυτά θα καθορίσουν και τις ώρες που θα διδάσκεται ένα έκαστο των μαθημάτων στα σχολεία μας, όπως άλλωστε προαναφέραμε. Επανερχόμαστε όμως γιατί οι ώρες διδασκαλίας ενός εκάστου των μαθημάτων χρήζει ιδιαίτερης προσοχής και μελέτης. Δεν είναι δυνατόν ο όγκος της ύλης μερικών μαθημάτων, αλλά και ο βαθμός δυσκολίας τους να είναι δυσανάλογα μεγάλος σε σχέση με τις ώρες που διατίθενται για την διδασκαλία τους. Αυτό αποτελεί την ανορθογραφία των αναλυτικών μας προγραμμάτων και σε καμία περίπτωση δεν έχει θέση στη μεταρρύθμιση που προσμένουμε.Αφού συνταχθούν τα αναλυτικά προγράμματα, πρέπει να δημοσιευτούν και να παραδοθούν στην εκπαιδευτική κοινότητα για μελέτη και κριτική θεώρησή τους.Απαραίτητο στοιχείο της κριτικής θεώρησης και η εξέταση αν τα αναλυτικά προγράμματα είναι συμβατά με τους σκοπούς και στόχους της εκπαίδευσής μας καθώς και αν είναι σαφώς προσανατολισμένα προς τη φιλοσοφία της παιδείας μας .Ο χρόνος που θα έχει στη διάθεσή της η εκπαιδευτική κοινότητα για να διατυπώσει τις απόψεις θα είναι λελογισμένος, δηλαδή ούτε περιορισμένος, αλλά ούτε μακρύς. Δεν πρέπει να λησμονούμε ότι κάτω από την πίεση χρόνου δύσκολα γίνεται κάτι σωστά και ολοκληρωμένα πόσο μάλλον μια εκπαιδευτική μεταρρύθμιση. Γι’ αυτό θέσαμε ως προϋπόθεση τη δεκαετή θητεία του υπουργού της εθνικής μας παιδείας, που όπως προαναφέραμε, θα επιλεγεί ομόφωνα από την πολιτική μας ηγεσία.Το επόμενο στάδιο σε μία σωστή εκπαιδευτική μεταρρύθμιση είναι η συγγραφή των διδακτικών βιβλίων. Οι συγγραφικές ομάδες που θα συγκροτηθούν πρέπει να απαρτίζονται από εκπαιδευτικούς και μάλιστα από τη χορεία των αρίστων, να διαθέτουν μεγάλη εκπαιδευτική εμπειρία, να έχουν διακριθεί για την παιδαγωγική τους κατάρτιση, να είναι γνώστες των πορισμάτων της ψυχολογίας του παιδιού και του εφήβου, γιατί τότε και μόνον τότε θα έχουν σαφή επίγνωση της αντιληπτικότητας του παιδιού σε κάθε στάδιο της ηλικιακής του ανέλιξης, στοιχείο που κρίνεται «εκ των ων ουκ άνευ» για κάθε συγγραφέα διδακτικών βιβλίων.Επίσης οι ανωτέρω συγγραφείς πρέπει να είναι ιεροφάντες χειριστές της πένας, εν άλλοις λόγοις να διαθέτουν κάλαμο γραφής δόκιμο, ώστε η πνευματική τους παραγωγή να καθίσταται και ευχάριστο ανάγνωσμα.Η ύλη που θα διαλαμβάνει καθένα από τα διδακτικά βιβλία επιβάλλεται να κινείται σε λελογισμένο πλαίσιο. Είναι καιρός να εκλείψει το φαινόμενο των ογκωδέστατων βιβλίων, που σήμερα χρησιμοποιούνται από τους μαθητές των Γυμνασίων και των Λυκείων μας.Εξυπακούεται ότι τα σχολικά εγχειρίδια πρέπει να είναι απαλλαγμένα ανακριβειών, λεκτικών, συντακτικών, λογικών και ορθογραφικών λαθών. Η ξύλινη γλώσσα δεν έχει θέση σ’ αυτά. Τουναντίον η γλώσσα των βιβλίων που χρησιμοποιούνται στο σχολείο μας πρέπει να διακρίνεται για τη γλαφυρότητα και την πλαστικότητά της. Η εικονογράφηση και το δέσιμό τους πρέπει να τύχουν ιδιαίτερης προσοχής. Είναι τοις πάσι γνωστό ότι η εμφάνιση του βιβλίου προδιαθέτει θετικά ή αρνητικά όχι μόνο το παιδί, αλλά και τον ενήλικα.Όσον αφορά στη θέμα της δωρεάν παροχής των διδακτικών βιβλίων στους μαθητές των σχολείων μας έχουμε τις ενστάσεις μας. Όσο και αν η δωρεάν παροχή των βιβλίων στους μαθητές φαντάζει σωστό μέτρο στην πραγματικότητα είναι άδικο. Και η αδικία έγκειται στο ότι στην προκείμενη περίπτωση η πολιτεία μας βάζει στο ίδιο τσουβάλι πλούσιους και φτωχούς. Παίρνει δωρεάν τα βιβλία το παιδί του ανέστιου βιοπαλαιστή, δωρεάν τα παίρνει και το παιδί του εύπορου βιοτέχνη, του έμπορου και του επιχειρηματία. Αυτό σημαίνει ότι στην προκείμενη περίπτωση η πολιτεία-μας εξισώνει πλούσιους και φτωχούς, πράγμα άδικο και αντιδημοκρατικό.Μέσα και τρόποι για άρση της ανωτέρω αδικίας υπάρχουν, που και πρόσφορα είναι και αντικειμενικά. Αλλά δίκαια κάποιος θα αναρωτηθεί. Αν η δωρεάν διανομή των σχολικών βιβλίων ήταν η μόνη περίπτωση που η πολιτεία μας είναι άδικη απέναντι στους πολίτες της, το κακό θα ήταν μικρό. Στην πατρίδα μας δεκαετίας τώρα οι φτωχοί αίρουν το σταυρό του φορολογικού μαρτυρίου , ενώ οι πλούσιοι αρνούνται να υποδυθούν ακόμη και το ρόλο του Σίμωνα Κυρηναίου. Και πράττουν τούτο χωρίς να υποστούν καμία συνέπεια.Εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς ότι μετά τη σύνταξη των διδακτικών βιβλίων η σύνταξη των ωρολογίων προγραμμάτων είναι εύκολη υπόθεση.Προσοχή σ’ ένα πράγμα. Τόσο τα αναλυτικά, όσο και τα ωρολόγια προγράμματα πρέπει να διακρίνονται για την ευελιξία τους και να προνοούν, ώστε ο δάσκαλος να έχει την ευχέρεια να κινηθεί και σ’ άλλα κανάλια δραστηριότητας, που θα διευκολύνουν τους μαθητές του στην πρόσκτηση των γνώσεων, αλλά και στην πραγμάτωση των σκοπών και στόχων του σχολείου. Για να υπηρετηθεί αυτός ο σκοπός στα σχολεία μας στο πρόσφατο παρελθόν καθιερώθηκε το μάθημα της ευέλικτης ζώνης, που «πόρω απέχει» από την ευελιξία που πρέπει να χαρακτηρίζει τα ωρολόγια, κυρίως, προγράμματα των σχολείων μας.Η διατύπωση και αποδοχή του περιεχομένου της φιλοσοφίας της παιδείας μας, οι ξεκάθαροι σκοποί και στόχοι της εκπαίδευσής μας, τα επιστημονικά συνταγμένα αναλυτικά μας προγράμματα και τα άριστα διδακτικά βιβλία αποτελούν εγκεφαλικά κατασκευάσματα, που παρά την όποια αρτιότητά τους, η αξία τους θα προσδιορισθεί από εκείνους που θα αναλάβουν να τα προσγειώσουν από τη σφαίρα της θεωρίας στην πίστα της πραγματικότητας και συνακόλουθα να καταστήσουν τα παιδιά του λαού μας κοινωνούς των οραματισμών, που εμπερικλείονται σ’ αυτά.Από τα παραπάνω συνάγεται ότι η επιτυχία ή αποτυχία οιασδήποτε εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης εξαρτάται από εκείνους που θα κληθούν να την υλοποιήσουν. Και αυτοί είναι οι δάσκαλοι. Κατά συνέπεια άριστα προγράμματα σε χέρια ανεπαρκών ή ακατάλληλων δασκάλων είναι ατελέσφορα. Μέτρια προγράμματα σε χέρια κατάλληλων δασκάλων, σε δασκάλους που διαθέτουν φαντασία και μεράκι, οπωσδήποτε τα αποτελέσματα θα είναι πιο καλά από τα αποτελέσματα της πρώτης περίπτωσης.Εκ των ανωτέρω προκύπτει ότι ο δάσκαλος έχει θέση δεσπόζουσα και καθοριστική στο σχολείο. Στα χέρια των δασκάλων βρίσκεται το μέλλον της πατρίδας μας. Στα χέρια τους κρατούν τους οραματισμούς , τους πόθους και τις προσδοκίες του λαού μας. Μεγάλη αυτή η τιμή για τους δασκάλους μας, αλλά και τρισμέγιστο το χρέος τους.Το να γίνει κάποιος δάσκαλος είναι εύκολη υπόθεση. Το δύσκολο είναι ο δάσκαλος να αρτιωθεί σε παιδαγωγό. Οι δάσκαλοι στην εποχή μας περισσεύουν, οι δάσκαλοι-παιδαγωγοί είναι λίγοι.Μία σύγχρονη εκπαιδευτική μεταρρύθμιση έχει ανάγκη από δασκάλους-παιδαγωγούς και το σύστημα επιλογής των υποψηφίων δασκάλων, αλλά και το πρόγραμμα σπουδών τους και εκπαιδευτικής κατάρτισής τους δεν ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις των καιρών μας.Έτσι τα κατ’ ευφημισμό παιδαγωγικά τμήματα παράγουν εκπαιδευτικούς που στερούνται διδακτικής εμπειρίας, γιατί αυτή κινείται στη σφαίρα της θεωρίας και η μετάπτωσή της στο πρακτικό επίπεδο είναι ανύπαρκτη.Δεν είναι δυνατόν κανείς να μάθει κολύμπι, παρακολουθώντας μαθήματα στην ξηρά. Αυτό ακριβώς συμβαίνει με την εκπαίδευση των δασκάλων στην πατρίδα μας.Κι ενώ η σημερινή γενιά των εκπαιδευτικών μας (δάσκαλοι και καθηγητές) διαθέτει πνευματικό και επιστημονικό οπλοστάσιο αξιόλογο και αξιοζήλευτο, είναι αναμφίβολα η πιο μορφωμένη γενιά εκπαιδευτικών που γνώρισε ο τόπος μας, εν τούτοις οι περισσότεροι απ’ αυτούς και επειδή η πρακτική τους εμπειρία είναι ανύπαρκτη ή περιορισμένη, όταν μπαίνουν στις αίθουσες διδασκαλίας βρίσκονται σε αμηχανία. Προσομοιάζουν με τον τουρίστα που βρίσκεται σε άγνωστη πόλη και με το χάρτη στα χέρια προσπαθεί να εντοπίσει το δρόμο που ψάχνει να βρει. Έτσι και δάσκαλοί μας. Προσπαθούν να φέρουν στο μυαλό τους πώς δίδασκε ο δάσκαλός τους, όταν αυτοί ήταν μαθητές, για να τον αντιγράψουν.Η πολιτεία μας το διαπίστωσε αυτό και στην αρχή κάθε σχολικής χρονιάς καλεί σε «εισαγωγική επιμόρφωση», όπως την αποκαλεί, τους νεοδιόριστους εκπαιδευτικούς. Αλλά και σ’ αυτή την περίπτωση «επαναλαμβάνει εαυτόν», δηλαδή θεωρητικολογεί και αν δεν αντιληφθεί ότι η θεωρία πόρω απέχει της πράξης θα ματαιοπονεί.Εκ των πραγμάτων σήμερα επιβάλλεται τα έτη σποδών των δασκάλων μας από τέσσερα να γίνουν πέντε. Όσοι σπουδάζουν δάσκαλοι στο πέμπτο έτος των σπουδών τους, καλύτερα θα ήταν στο τέταρτο και στο πέμπτο έτος, να καλούνται να εφαρμόζουν στην πράξη αυτά που στη θεωρία έμαθαν. Γι’ αυτό ο καθένας τους θα είναι υποχρεωμένος για δύο ολόκληρα έτη να διδάξει σ’ όλους τους τύπους των δημοτικών σχολείων (1/θέσια 2/θέσια, 3/θέσια 4/θέσια και πολυθέσια) υπό την εποπτεία και καθοδήγηση των διευθυντών των σχολείων ή και έμπειρων δασκάλων. Το ίδιο θα ισχύει και για τους καθηγητές.Στο τέλος κάθε μήνα ο διευθυντής του σχολείου θα συντάσσει έκθεση διδακτικής ικανότητας για τον δάσκαλο. Με την ολοκλήρωση της διετούς πρακτικής του εξάσκησης και με βάση τις εκθέσεις του φακέλου ο υποψήφιος δάσκαλος θα αξιολογείται και αν κριθεί κατάλληλος τότε και μόνον τότε θα μπορεί να διορισθεί στα σχολεία μας.Δεν αντιλέγομε ότι ένας τέτοιος τρόπος εκπαίδευσης των δασκάλων μας δεν είναι δαπανηρός. Από το άλλο μέρος όμως θα πρέπει και η πολιτεία μας να αντιληφθεί ότι κάθε επένδυση στην παιδεία έχει, αν όχι μεγαλύτερη, τουλάχιστον ίση αξία με τις επενδύσεις σε μπετόν και σίδερα.Η εισαγωγή στα παιδαγωγικά τμήματα των πανεπιστημίων, αλλά και στις πανεπιστημιακές σχολές στις οποίες φοιτούν υποψήφιοι να διδάξουν στα Γυμνάσια και Λύκεια της πατρίδας μας, πρέπει να απαγκιστρωθεί από το ισχύον σύστημα των πανελλαδικών εξετάσεων, και να διεξάγεται ξεχωριστός διαγωνισμός για την επιλογή υποψηφίων δασκάλων (με τον όρο δάσκαλο υπονοώ και τον καθηγητή).Όμως οι υποψήφιοι για συμμετοχή στον πανελλήνιο διαγωνισμό δάσκαλοι, και προκειμένου να συμμετάσχουν σ’ αυτόν θα πρέπει να έχουν περάσει επιτυχώς από ψυχοτεχνικά tests, για να διακριβωθεί αν διαθέτουν χαρακτήρα ήρεμο, υπομονετικό και επίμονο και γενικά αν τα ψυχικά τους αποθέματα είναι τέτοια που να μπορούν να επιφορτισθούν το έργο της διαπαιδαγώγησης και σωστής καθοδήγησης των παιδιών του λαού μας.Το λειτούργημα του δασκάλου είναι ψυχοφθόρο και αν αυτός στον οποίο η πολιτεία του το αναθέτει δεν έχει το ψυχικό σθένος να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις του λειτουργήματος, τότε αυτό γίνεται φορτίο ασήκωτο και επαχθές και η διδασκαλία από ιεροτελεστία μετατρέπεται σε αγγαρεία.Έστω υπόψη ότι κανένα σύστημα, καμία μέθοδος διδασκαλίας και με την πιο αυστηρή επιστημονική διάρθρωση δεν μπορεί να καρποφορήσει όταν λείπει από το δάσκαλο η βαθιά πνευματική καλλιέργεια και το ήθος.Έχω δει πολλούς που χρόνια εργάστηκαν μέσα στα σχολεία και μολαταύτα δεν είχαν γίνει παιδαγωγοί. Παιδαγωγός γίνεται κανείς όταν παιδεύσει τον εαυτό του και ζήσει μέσα του το νόημα του εξευγενισμού, του πλέριου ανθρωπισμού.Ώστε, λοιπόν, ο δάσκαλος για να γίνει παιδαγωγός πρέπει πρώτα και πάνω απ’ όλα να είναι άνθρωπος. Όση επιστημονική γνώση κι αν διαθέτει, όταν του λείπει η ανθρωπιά θα αποτύχει στο έργο του.Επίσης ο δάσκαλος όταν διδάσκει, χωρίς ο ίδιος να το αντιλαμβάνεται, ξεδιπλώνει τον ψυχικό του κόσμο. Και ο ψυχικός κόσμος του δασκάλου όταν είναι γαλήνιος και «καθαρμένος» οι επιπτώσεις θα είναι ευεργετικές για τους μαθητές του, αν είναι δε διαταραγμένος και συννεφιασμένος, οι επιπτώσεις θα είναι αρνητικές.Γι’ αυτό η η πολιτεία μας πρέπει για δασκάλους να επιλέγει εκείνους, που διαθέτουν τα ψυχικά χαρίσματα που η αποστολή τους απαιτεί και ακολούθως να φροντίζει για την άρτια παιδαγωγική και διδακτική συγκρότησή τους.Επίσης το ενδιαφέρον της πολιτείας μας για τους μαχόμενους δασκάλους πρέπει να είναι αμέριστο, συνεχές και ποικιλοτρόπως εκδηλούμενο. Η καθοδήγησή τους στην ενάσκηση των καθηκόντων τους ας είναι τακτική, αλλά και η αξιολόγησή τους για το έργο που επιτελούν τακτικότατη, δίκαιη και αντικειμενική.Τέλος ας έχουμε υπόψη μας ότι καμία εκπαιδευτική μεταρρύθμιση όσο καλοσχεδιασμένη και αν είναι, οπωσδήποτε είναι καταδικασμένη σε αποτυχία, αν οι δάσκαλοι που θα κληθούν να μετουσιώσουν σε πράξη τους οραματισμούς της μεταρρύθμισης είναι ακατάλληλοι.Τουναντίον μια εκπαιδευτική μεταρρύθμιση όχι μεγαλόπνοη, αν κληθούν να υλοποιήσουν τους σκοπούς και στόχους της φωτισμένοι δάσκαλοι, δάσκαλοι–παιδαγωγοί, τα αποτελέσματα αυτής της μεταρρύθμισης θα είναι αξιόλογα.Στην επιτυχία μιας εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης υπεισέρχονται και άλλες παράμετροι που έχουν να κάνουν με την υλικοτεχνική υποδομή των σχολείων. Δηλαδή άνετα και καθαρά διδακτήρια, πλούσιος εποπτικός και μηχανολογικός εξοπλισμός, σχολικά εργαστήρια.Η εποπτεία και καθοδήγηση του εκπαιδευτικού και του εκπαιδευτικού έργου στην εκπαιδευτική μεταρρύθμιση είναι στοιχείο «εκ των ων ουκ άνευ», γιατί με αυτό τον τρόπο θα αξιολογηθούν τα αποτελέσματά της, θετικά ή αρνητικά.Θέλω να πιστεύω ότι αναφερθήκαμε, έστω και περιορισμένα, στους βασικότερους τομείς μιας εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης και παράλληλα με τις προτάσεις μας, αναφερθήκαμε και στις πιθανές αντιρρήσεις και ενστάσεις επί των προτάσεών μας, τις οποίες και προσπαθήσαμε να ανασκευάσουμε..Όσοι διαβάσουν αυτή τη μελέτη μας, στην οποία είναι συμπυκνωμένη διδασκαλική εμπειρία σχεδόν σαράντα χρόνων, ίσως εξοικονομήσουν το χρόνο για να την συμπληρώσουν και να την αναπροσαρμόσουν.