Η νύχτα στα χωριά της πέτρας είναι μαγική και μας υποδέχεται μαζί με μια απαλή ομίχλη και μια χούφτα ποιμενικούς σκύλους στο Δίλοφο. Αλλη ψυχή δεν κυκλοφορεί. Μοναδικός ήχος τα βήματα στα πεσμένα φύλλα που εξαφανίζουν το πλακόστρωτο της πανέμορφης πλατείας. Το Δίλοφο έχει τα ωραιότερα καλντερίμια του Ζαγορίου Το Δίλοφο είναι ένα από τα ομορφότερα χωριά του Ζαγορίου, γεμάτο αρχοντόσπιτα και καλντερίμια που οδηγούν στους ατμοσφαιρικούς μαχαλάδες του. Η ερημιά, μεσ’ τη μέση του Ζαγορίου, μας θλίβει αλλά λίγο αργότερα το «Σοπωτσέλι», το παλιό χάνι, θα ανάψει τα φώτα του και στο ζεστό εσωτερικό του θα εμφανιστούν οι δύο από τους πέντε μόνιμους κατοίκους του χωριού, η κ. Κλειώ και η κ. Γιωργία. Μιλούν για τα μποστάνια τους, για τον κόσμο που θα έρθει το Σαββατοκύριακο με τα πούλμαν αφού το χωριό έγινε διάσημο μετά το σίριαλ «Αγγιγμα ψυχής» που γυρίστηκε εδώ και για το ψηλότερο σπίτι του Ζαγορίου, ύψους 13,5 μέτρων, στην είσοδό του. Εξω, στην πλατεία, τα σκυλιά δείχνουν αναστατωμένα, τα ακούμε να αλυχτούν πότε πότε, «ίσως η αρκούδα να είναι κάπου κοντά…» θα πει η κυρία Κλειώ με το βλέμμα της συνήθειας… Στους ζωντανούς Κήπους Ενας ήλιος με δόντια ξεπροβάλλει πίσω από τους πελώριους βράχους του Μπαγιώτικου ρέματος που ρίχνουν τη σκιά τους στο γεφύρι του κυρ-Νούτσου (Κόκκορου). Λίγο αργότερα ο δρόμος διακλαδίζεται και τα διλήμματα αρχίζουν: ανατολικά πάει στους Κήπους, το χωριό των γεφυριών. Το κάποτε ακμαίο κεφαλοχώρι παραμένει σήμερα ζωντανό, με μόνιμους κατοίκους, ξενώνες και ταβέρνες που λειτουργούν καθημερινά. «Οι Κήποι ήταν η πρωτεύουσα του Ζαγορίου και η κεντρική θέση τους τους κάνει ιδανική βάση για τις εξορμήσεις στην περιοχή. Ο τουρισμός στηρίζει σήμερα το Ζαγόρι ωστόσο από αυτόν κινδυνεύει κιόλας. Η λογική της γρήγορης απόσβεσης πολλών επιχειρηματιών το απειλεί σοβαρά…» λέει ο νεαρός Νίκος Τσακανίκας, ιδιοκτήτης του ξενώνα «Μπάγια», ξύνοντας μια βαθιά πληγή. Το διάσημο Καλογερικό γεφύρι ή αλλιώς «κάμπια». Στο βάθος… Κήποι! Τον ρωτάμε για το λαογραφικό μουσείο του μανιώδη συλλέκτη Αγάπιου Τόλη, όμως μας πληροφορεί πως ο γέροντας είναι άρρωστος και το μουσείο κλειστό. Ακόμη ανατολικότερα η διαδρομή οδηγεί στους Νεγάδες με την πανέμορφη εσωτερικά και εξωτερικά εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, τους μεγάλους Φραγκάδες με τον Αγιο Δημήτριο και την ήσυχη Λεπτοκαρυά με τα παγκάκια να φέρνουν κύκλους γύρω από τους δύο πλάτανους. Κατόπιν συνδέεται για τα καλά με τα χωριά του ανατολικότερου τμήματος του Ζαγορίου. Το πέτρινο Κουκούλι Ισως να φταίει το όνομά του που προκαταβάλλει, αλλά το Κουκούλι προκαλεί ένα ιδιαίτερα γλυκό συναίσθημα. Πανέμορφες γωνιές ξεπροβάλλουν σε κάθε βήμα αρχής γενομένης με το ναό της Κοίμησης της Θεοτόκου, την ωραία πλατεία και τις τρεις πανέμορφες σκεπαστές βρύσες κάτω από το παλιό σχολείο. Βαδίζοντας στο καλντερίμι προς ανεύρεση του Βοτανολογικού μουσείου Λαζαρίδη συναντάμε αρκετά έρημα αρχοντικά, ένα από αυτά όμως μας έλκει. Είναι το αρχοντικό Πλακίδα, των μεγάλων ευεργετών του Ζαγορίου, που καταρρέει. Ρίγανη που αποξηραίνεται, ένα κουτί φέτα, παπούτσια και ρούχα ακουμπισμένα πλάι στους ξεφτισμένους τοίχους και τα ζωγραφιστά τζάκια. Κάποιοι φαίνεται να ζουν εδώ… Το πανέμορφο Μικρό Πάπιγκο Στο τέλος του περιπάτου εμφανίζεται και το Βοτανολογικό μουσείο. Πίσω από τη σφαλιστή πόρτα του αρχοντικού βρίσκεται μία μεγάλη συλλογή από φαρμακευτικά βοτάνια του Βίκου και πλήθος πληροφοριών για τους περίφημους κομπογιαννίτες του. «Ταιριαστό σημείο» σκεφτόμαστε, κάπου εδώ, κάτω από το χωριό, στο γεφύρι του Μίσιου, βρίσκεται η αρχή της χαράδρας του… Η γλύκα του Καπέσοβου Οι κάτοικοι του Καπέσοβου κυκλοφορούν με καρύδια στα χέρια τέτοια εποχή. Το καλντερίμι είναι γεμάτο από δαύτα! Το πανέμορφο Καπέσοβο εκτός από τους φημισμένους ζωγράφους, εφάμιλλων των Χιονιαδιτών, έβγαλε και πάρα πολλούς δασκάλους. «Γι’ αυτό και οι κάτοικοί του έχουν αρχαιοπρεπή ονόματα και όχι για να μη γιορτάζουν άρα και να μην κερνάνε, όπως λένε!» λέει η 30χρονη Ελλη καθώς μας χώνει καρύδια στις τσέπες και ένα κλωναράκι λουίζα στη μύτη. «Η φύση στο Ζαγόρι είναι τόσο πλούσια… Γεμάτη βότανα, καρπούς…» συμπληρώνει καθώς μπαίνουμε στο εσωτερικό της ονομαστής πλέον Στέρνας, του μικρού καταστήματος – γλυκοπωλείου με τη φωτισμένη στέρνα του 1848 και των 13 μέτρων βάθους στο κέντρο της. Χρυσοχέρα κι αυτή κι η αδερφή της, η Γιάννα, λειτουργούν το μικρό μαγαζί χειμώνα-καλοκαίρι με τη αμέριστη βοήθεια και διδαχή της μαμάς Αννας και του δραστήριου μπαμπά Θουκυδίδη Παπαγεωργίου. Η Ελλη στη «Στέρνα» της στο Καπέσοβο Τι κράνα, τι κυδώνια, τι βατόμουρα, τσίπουρα, λικέρ, μαρμελάδες, γλυκά ταψιού ακόμη και πισπτί φτιάχνουν, το εβραϊκό μπεκρομελομακάρονο, και ζμπέκια που κρέμονται από τους τοίχους. Ομως το ταλέντο τους δεν εξαντλείται εδώ, σαν… σύγχρονοι βικογιατροί εκτός από τους καρπούς συλλέγουν και φαρμακευτικά βότανα, τα αποξηραίνουν και γεμίζουν ράφια και ράφια στο μικρό μαγαζί. Φτιάχνουν και κοσμήματα, λειτουργούν και τον όμορφο ξενώνα με εστιατόριο που έφτιαξε ο… μαστρο-Θουκυδίδης και όχι μόνο περνούν καλά στο χωριό αλλά και το χωριό μαζί τους! «Πρώτα θα τα δοκιμάσετε όλα κι έπειτα πάτε μια βόλτα στην Πασχάλειο σχολή. Εκθεση δεν έχει αυτή τη στιγμή αλλά θα δείτε τη βιβλιοθήκη και το αντίγραφο της Χάρτας του Ρήγα», λέει καθώς γεμίζει πιατάκια με γλυκά του κουταλιού και σφηνοπότηρα με λικέρ και τσίπουρο. Αντε να φύγεις από εδώ! Εκπλήξεις στο Βραδέτο Η αυτοσυγκράτηση που δείξαμε στη Στέρνα δικαιώνεται! Το στριφογυριστό καλντερίμι που διαγράφεται στην απέναντι πλαγιά, έξω από το Καπέσοβο, είναι η περίφημη Σκάλα του Βραδέτου, που ένωνε το χωριό Βραδέτο με τον υπόλοιπο κόσμο έως τις αρχές της δεκαετίας του ’70. Κατηφορίζουμε τον χωματόδρομο για να τη φωτογραφίσουμε από απέναντι αλλά… δεν γίνεται να βλέπεις αυτό το θαύμα και να μην το περπατήσεις! Εξουθενωμένοι θα φτάσουμε στο Βραδέτο, το ψηλότερο χωριό του Κεντρικού Ζαγορίου, σε υψόμετρο 1.340μ. και το πιο απομακρυσμένο. Και το πιο έρημο κι ας περνούν όλοι από εδώ, τόσο για τη Σκάλα όσο και για την Μπελόη, την περίφημη θέση θέας του Βίκου. Μόλις 20΄ διαρκεί το μονοπάτι ως εκεί κι όταν φτάσεις καταλαβαίνεις αμέσως πως οι φράσεις τύπου «κόβει την ανάσα», «υπερθέαμα», «δέος» που χρησιμοποιούσες άλλοτε, εδώ ξαναβρίσκουν το νόημά τους… Προς τη Λάκκα Αώου Ψάχνουμε κάποιον να μας πει ποιανού ήταν η ιδέα να δημιουργηθεί καλλιτεχνικός σταθμός της Σχολής Καλών Τεχνών στο Τσεπέλοβο, το μεγαλύτερο και ένα από τα πιο δημοφιλή χωριά του Ζαγορίου. «Η σχολή έψαχνε χώρο στο Ζαγόρι και προβλεπόταν να εγκατασταθεί στο Μονοδένδρι ωστόσο με το σχέδιο Καλλικράτη, ο δήμος Τύμφης του οποίου το Τσεπέλοβο ήταν έδρα καταργήθηκε κι έτσι μας έμειναν πολλά κτίρια άδεια. Κρίμα ήταν, παραχωρήσαμε λοιπόν στη σχολή το χώρο» μας λέει ο πρόεδρος Θωμάς Κοίτας. Μια φωτογραφία στο καφενεδάκι δίπλα στην πανέμορφη εκκλησία του Αγίου Νικολάου με τις ωραίες αγιογραφίες Καπεσοβιτών ζωγράφων, θα είναι η αφορμή να εντοπίσουμε άλλα δύο υπέροχα γεφύρια: ο συμπαθής καφετζής θα μας κατευθύνει προς το Βικάκι, το πανέμορφο φαράγγι στο κέντρο του Ζαγορίου, που ξεκινά κάτω από το χωριό. Ο σύντομος χωματόδρομος θα μας φέρει στο γεφύρι του Χάτσιου και το περπάτημα προς τα δυτικά στην εντυπωσιακή αρχή του φαραγγιού και το Παλιογέφυρο. Το Τσεπέλοβο είναι το πολυπληθέστερο χωριό του Ζαγορίου Πάνω από το Βικάκι στέκεται και η μονή Ρογκοβού στην οποία οδηγεί δρόμος πριν το Καπέσοβο. Εδώ, λένε, λογάριαζαν να φτιάξουν πανεπιστήμιο με διευθυντή τον διδάσκαλο του Γένους Γεώργιο Γεννάδιο, η Επανάσταση όμως ματαίωσε τα σχέδια. Το μοναστήρι αναστηλώνεται αυτή την περίοδο αλλά στο επόμενο χωριό, το Σκαμνέλλι, στο μοναστηράκι της Αγίας Παρασκευής μπορεί ο καθένας να δει τις τοιχογραφίες Χιονιαδιτών και Καπεσοβιτών ζωγράφων ακόμη και στο χαγιάτι. Πέρα από τα γνωστά Περνώντας και το Σκαμνέλλι καταλαβαίνεις πως απομακρύνεσαι από το «παραδοσιακό» Ζαγόρι. Τα βουνά ψηλώνουν και ο δρόμος που ελίσσεται πλάι στη ρεματιά του Σκαμνελιώτικου ρέματος, προσπερνά τη θέση Μπόκοβο, σημείο θέας στο φαράγγι του Χάβου και φτάνει αρχικά στον Γυφτόκαμπο και τη Σαρακατσάνικη στάνη. Στη μέση του πουθενά τα αχυρένια κονάκια που έστησε η Αδελφότητα Σαρακατσαναίων Ηπείρου αποτελούν ένα ιδιαίτερο μουσείο που παρουσιάζει τον τρόπο ζωής των νομάδων κτηνοτρόφων, των Σαρακατσαναίων, μίας από τις ισχυρότερες φυλές του Ζαγορίου. Λένε μάλιστα πως σήμερα οι περισσότεροι κάτοικοι του Ζαγορίου είναι Σαρακατσάνοι και πως τα μοναδικά χωριά που δεν κατοικούνται από κανέναν Σαρακατσάνο είναι το Δίλοφο, το Δίκορφο και το Καπέσοβο. Το Δίλοφο, από το ομορφότερα και πιο γνήσια Ζαγοροχώρια Οσο συνεχίζουμε προς βορρά, προς τη Λάκκα Αώου, τα βουνά ψηλώνουν ακόμη περισσότερο, βρισκόμαστε στην πίσω πλευρά της επιβλητικής Τύμφης άλλωστε, ενώ οι όμοροι γίγαντες, ο Σμόλικας και η Βασιλίτσα, υψώνουν παράστημα λίγο μακρύτερα. Δάση πυκνά παραδίδονται σταδιακά στα χρώματα του αργοπορημένου φθινοπώρου, και οι ήχοι της φύσης επιβάλλονται μαζί με τα αλυσοπρίονα που δουλεύουν δίχως σταματημό στις πλαγιές. Ο τουρισμός δεν έχει φτάσει σε αυτή την γωνιά του Ζαγορίου, οι υλοτόμοι δεν έχουν παραχωρήσει τη θέση τους στους ξενοδόχους, το κεραμίδι και ο τσίγκος έχουν επιβληθεί στον σχιστόλιθο, στα τρία απομακρυσμένα μα ζωντανά χωριά που απομένουν μέχρι την κοιλάδα του Αώου: το Ηλιοχώρι, το Βρυσοχώρι και η Λάιστα. Στα Ριζά Το Μιτσικέλι είναι το μεγάλο βουνό που καθρεφτίζεται στη λίμνη των Ιωαννίνων. Στις υπώρειες της ΒΑ πλευράς του, στα Ριζά, όπως αποκαλούνται, η βόρεια Πίνδος στέλνει την παγωμένη της ανάσα αλύπητα και το Μιτσικέλι δεν αφήνει τον ήλιο να φτάσει παντού, ο πάγος καραδοκεί. Το παράδειγμα του ήλιου ακολουθούν και οι επισκέπτες οι περισσότεροι από τους οποίους δεν στρίβουν ποτέ δεξιά στη διασταύρωση των Αρχαγγέλων· τα χωριά καταστράφηκαν ολοσχερώς από τους ναζί και οι πέτρες των σπιτιών που έπεσαν σωρός δεν αρμολογήθηκαν ποτέ. Σαν τους επισκέπτες, τη διασταύρωση προσπέρασαν και οι επιδοτήσεις αλλά και ο χρόνος καθώς φαίνεται. «Καθρέφτη, καθρεφτάκι μου ποιο είναι το πιο ωραίο;» Το παλιό ή το νέο γεφύρι του Καμπέρ Αγά; Εικόνες ανόθευτες, σαν εκείνη που το 2006 απαθανάτισε ο Ηρακλής, με την 80χρονη κυρα-Καλυψώ να κάθεται σε μια δεσμίδα ήλιου για να ζεσταθεί έξω από το καφενεδάκι της στο Δίκορφο, επαναλαμβάνονται εδώ με ανατριχιαστική πιστότητα. Την ξαναβρίσκουμε στην ίδια θέση με το βλέμμα να πέφτει αφηρημένο στο παλιό αρρεναγωγείο και την εντυπωσιακή εκκλησία του Αγίου Μηνά! Ενα Déjà vu λίγων δευτερολέπτων κι αμέσως σαλεύει, μας αντιλαμβάνεται, βάζει το ...