Internet & Εκπαίδευση

Αν μπορούσαμε να κάνουμε ένα ταξίδι μέσα στο χρόνο και επισκεπτόμασταν ένα σχολείο πριν από 100, ή και περισσότερα, χρόνια, θα μας έκανε εντύπωση πόσο λίγο έχει αλλάξει η εκπαιδευτική διαδικασία στις χώρες του δυτικού κόσμου. Είναι αλήθεια πως ο διαχρονικός ταξιδιώτης μας θα παρατηρούσε αρκετές διαφορές στα ρούχα των μαθητών, στην αρχιτεκτονική και την άνεση των κτιρίων, στον αριθμό των βιβλίων και άλλού. Οι καθηγητές και οι μαθητές των περισσότερων τάξεων ή ειδικοτήτων όμως, θα μπορούσαν να μεταφερθούν στο σήμερα και να ενταχθούν σε μια μοντέρνα τάξη, συνεχίζοντας χωρίς μεγάλη δυσκολία το μάθημά τους μαζί με τους σημερινούς συναδέλφους τους.

Αυτή η ανισορροπία μεταξύ ενός κόσμου ο οποίος αλλάζει πολύ γρήγορα και ενός εκπαιδευτικού συστήματος στο οποίο βασιλεύει η στασιμότητα φαίνεται πως "απειλείται" σήμερα από την έλευση του Internet. Είναι αλήθεια πως ο χώρος της εκπαίδευσης έχει ήδη κάνει κάποια δειλά βήματα υιοθέτησης νέων τεχνολογιών. Ωστόσο, η είσοδος της τηλεόρασης ή των μεμονωμένων Η/Υ στα σχολεία δεν μετέβαλε σημαντικά την εκπαιδευτική διαδικασία. Έτσι, οι ελπίδες για αναμόρφωση των μεθόδων διδασκαλίας στη σύγχρονη κοινωνία έχουν εναποτεθεί πια στο Internet.

Το μεγάλο πλεονέκτημα του δικτύου είναι ο ανοικτός χαρακτήρας του ο οποίος επιτρέπει την ταχύτατη δημιουργία, ανάπτυξη και εμπορική αξιοποίηση νέων τεχνολογιών. Γι' αυτό και οι εφαρμογές του στον τομέα της εκπαίδευσης είναι ήδη πολλές και προβλέπεται πως θα αυξηθούν ακόμη περισσότερο στο άμεσο μέλλον. Παρά τη μεγάλη τους ποικιλία όμως, όλες οι εκπαιδευτικές εφαρμογές του Internet μπορούν να χωριστούν σε τρεις κατηγορίες, ανάλογα με τον τρόπο που χρησιμοποιούν οι διδάσκοντες για να έρθουν σε επαφή με τους μαθητές τους. Οι τρόποι αυτοί είναι:

1. Πληροφοριακή επικοινωνία
2. Προσωπική επικοινωνία με τρίτους
3. Προσωπική επικοινωνία με εξειδικευμένο εκπαιδευτή

Ας δούμε ποια είναι τα χαρακτηριστικά κάθε κατηγορίας:

1. Πληροφοριακή επικοινωνία

• Μελέτες, εργασίες και συμπεράσματα ερευνών (ιδιωτών, πανεπιστημίων, μη κερδοσκοπικών οργανισμών, επιχειρήσεων κ.λπ.)

• Online μαθήματα (σειρές κειμένων με αντικείμενο τη διδασκαλία συγκεκριμένων θεμάτων όπως ο οδηγός κατασκευής Web σελίδων τον οποίο έχω δημοσιεύσει στο http://www.eeei.gr/odhgos/htmlfaq.htm)

• Μηνύματα ενημερωτικού περιεχομένου τα οποία έχουν δημοσιευθεί σε δημόσιους χώρους του Internet (π.χ. usenet groups ή mailing lists)

Το κύριο χαρακτηριστικό της πληροφοριακής επικοινωνίας είναι η απουσία οποιασδήποτε προσωπικής επαφής του "εκπαιδευτή" με τον μαθητή. Στις περιπτώσεις δημοσίευσης μελετών ή Online μαθημάτων, ο δημιουργός τους τοποθετεί απλώς την εργασία του στο δίκτυο και τη θέτει στη διάθεση κάθε ενδιαφερόμενου. Στις περιπτώσεις των μηνυμάτων ενημερωτικού περιεχομένου ο κάτοχος κάποιας πληροφορίας την κοινοποιεί σε ένα χώρο ανακοινώσεων είτε ως αυτόνομη ανακοίνωση (Μάθατε πως η θάλασσα κατάπιε δύο νησιά στο Κιριμπάτι;) είτε ως απάντηση σε κάποιον τρίτο (Η εποχή του Μπαρόκ για την οποία ρωτούσες διήρκεσε από το 1600 έως το 1750 μ.Χ. περίπου). Τα μηνύματα αυτά αποθηκεύονται σε διάφορες βάσεις δεδομένων (π.χ. deja news) και είναι σήμερα διαθέσιμα σε όλους τους χρήστες του δικτύου (μια αναζήτηση με τις λέξεις "Μπαρόκ" και "διήρκεσε" θα μας φέρει την απάντηση την οποία έδωσε πριν δύο χρόνια ο χρήστης Χ στον Ψ).

Η πληροφοριακή επικοινωνία αποτελεί τον πιο διαδεδομένο τρόπο εκπαιδευτικής αξιοποίησης του Internet και χρησιμοποιείται από:

• Ιδιώτες που επιδιώκουν να αυτομορφωθούν σε κάποιο αντικείμενο (π.χ. πώς καλλιεργούνται οι τουλίπες)

• Ερευνητές οι οποίοι συγκεντρώνουν πληροφορίες (π.χ. στελέχη επιχειρήσεων που αξιολογούν μια νέα τεχνολογία)

• Εκπαιδευόμενοι που συγκεντρώνουν υλικό για τη σύνταξη σχολικών εργασιών ή την καλύτερη κατανόηση των μαθημάτων τους (π.χ. μαθητές οι οποίοι διδάχθηκαν ότι ο Αρχιμήδης έκαψε τον Ρωμαϊκό στόλο χρησιμοποιώντας κάτοπτρα μπορεί να μελετήσουν τους νόμους της οπτικής για να κατανοήσουν με ποιο τρόπο έγινε αυτό)

Η πληροφοριακή επικοινωνία χρησιμοποιείται κυρίως από ενήλικες και είναι μια ως επί το πλείστον μοναχική απασχόληση. Η μελέτη των πηγών πληροφοριών του δικτύου γίνεται στο χρόνο που εξυπηρετεί καλύτερα τον χρήστη με την ταχύτητα και με τη σειρά που ο ίδιος επιθυμεί (π.χ. σε μια σειρά 20 Online μαθημάτων μπορεί να παραλείψει το 6ο ή να μελετήσει πρώτα το 12ο και μετά το 8ο).

Συνήθως, αυτή η μορφή χρήσης του Internet είναι ανοργάνωτη, αποσπασματική και ευκαιριακή, διότι οι περισσότεροι χρήστες του δικτύου εκτελούν ευκαιριακές αναζητήσεις χωρίς μακροπρόθεσμο σχέδιο (σήμερα ο χρήστης χρειάζεται πληροφορίες για τις ασθένειες των μελισσών, ενώ αύριο μπορεί να ψάχνει για το κατά κεφαλήν εισόδημα της Βραζιλίας).

Το μεγαλύτερο πλεονέκτημα της πληροφοριακής επικοινωνίας είναι το χαμηλό της κόστος (απλώς τοποθετούμε το υλικό Online) και η εύκολη πρόσβαση στο περιεχόμενό της όλο το 24ωρο. Το κύριο μειονέκτημά της είναι η έλλειψη επαφής του εκπαιδευτή με τον εκπαιδευόμενο. Δεν απαντώνται απορίες ούτε γίνονται διευκρινήσεις. Έτσι, αν ένα μέρος του κειμένου δεν είναι κατανοητό ή σε κάποιο θέμα δεν δίδεται η αναμενόμενη βαρύτητα, η μόνη λύση για τον εκπαιδευόμενο είναι η εύρεση κάποιας άλλης πηγής πληροφοριών. (Η μέχρι σήμερα εμπειρία έχει δείξει πως, λόγω της χαώδους φύσης του δικτύου, οι μαθητές δαπανούν μεγάλο μέρος του χρόνου τους στην αναζήτηση πληροφοριών. Έτσι, ο χρόνος ο οποίος τους μένει διαθέσιμος για μελέτη είναι αρκετά μικρότερος απ' ό,τι στις άλλες μορφές αυτομόρφωσης.)

2. Προσωπική επικοινωνία με τρίτους

Πολλοί χρήστες του Internet καταφεύγουν σε αυτούς τους χώρους για την υποβολή δημόσιων ερωτήσεων σχετικά με θέματα που τους απασχολούν. Αν και υπάρχουν περιορισμοί σε αυτή τη μέθοδο (δεν μπορείς να υποβάλλεις πολλές ερωτήσεις, η διατύπωσή τους πρέπει να υπακούει σε ειδικούς κανόνες, δεν είναι βέβαιο πως θα λάβεις απάντηση κ.λπ.) χιλιάδες άνθρωποι αξιοποιούν καθημερινά το πνεύμα συνεργασίας και αλληλοϋποστήριξης που διέπει τους χώρους αυτούς για να λάβουν απαντήσεις στα ερωτήματά τους (Π.χ. ελάχιστες ερωτήσεις στην ομάδα χρηστών της Microsoft Access στο comp.databases.ms-access μένουν χωρίς απάντηση.)

Επίσης, στο web υπάρχουν κάποια sites όπου εθελοντές ή ειδικοί επιστήμονες (επί πληρωμή) απαντούν σε ερωτήσεις χρηστών για διάφορα θέματα της ειδικότητάς τους (τέτοιος είναι και ο Επιχειρηματικός Σύμβουλος της Ελληνικής Ένωσης Επαγγελματιών Internet στο http://www.eeei.gr/interbiz/advisor.htm).

Αν και η προσωπική επικοινωνία με τρίτους δεν παρέχει εχέγγυα αξιοπιστίας ή διαθεσιμότητας (όταν παρέχεται σε εθελοντική βάση) η εμπειρία των τελευταίων ετών έχει δείξει πως μπορεί να αποτελέσει ένα χρήσιμο συμπληρωματικό βοήθημα για όσους χρησιμοποιούν το Internet για εκπαιδευτικούς σκοπούς. Δεν μπορεί φυσικά να παράσχει ολοκληρωμένη γνώση, αλλά έχει αποδειχθεί αρκετά αποτελεσματική στην επίλυση συγκεκριμένων αποριών ή την αναζήτηση πολύ ειδικών θεμάτων. Γι' αυτό και η επ' αμοιβή παροχή της φαίνεται πως έχει μεγάλο και κερδοφόρο μέλλον (π.χ. http://www.answers.com).

Προσωπική επικοινωνία με εξειδικευμένο εκπαιδευτή

Ο όρος τηλεεκπαίδευση χρησιμοποιείται συνήθως υπό την πολύ ευρεία έννοιά του και αναφέρεται σε κάθε μορφή διδασκαλίας όπου, χάρη στη χρήση της τεχνολογίας, ο εκπαιδευτής και οι εκπαιδευόμενοι συμμετέχουν στο μάθημα από διαφορετικούς χώρους. Μερικές φορές οι εκπαιδευόμενοι βρίσκονται συγκεντρωμένοι όλοι μαζί στο ίδιο σημείο, ενώ ο εκπαιδευτής βρίσκεται κάπου αλλού. Συχνότερα όμως ακόμη και οι εκπαιδευόμενοι είναι διασκορπισμένοι γεωγραφικά και επικοινωνούν με τον εκπαιδευτή και μεταξύ τους με ηλεκτρονικό τρόπο.

Ανάλογα με το εκπαιδευτικό αντικείμενο και τη διαθέσιμη τεχνολογία η τηλεεκπαίδευση μπορεί να έχει ως αντικείμενο:

• τη διδασκαλία σεμιναριακής μορφής (συνήθως σε ενήλικες οι οποίοι ενδιαφέρονται για ένα σαφώς καθορισμένο γνωστικό αντικείμενο π.χ. "Βυζαντική Υμνογραφία")

• τη γενική διδασκαλία (π.χ. παροχή βασικής εκπαίδευσης σε παιδιά ή πανεπιστημιακών πτυχίων σε ενήλικες)

• την υποβοήθηση της "συμβατικής" εκπαίδευσης (π.χ. φροντιστηριακά μαθήματα)

Σήμερα, υπάρχουν δύο μορφές τηλεεκπαίδευσης μέσω Internet: Το "Interactive Videoconferencing" και η "Ασύγχρονη Τηλεεκπαίδευση".

Interactive Videoconferencing

Το κύριο πλεονέκτημα του Interactive Videoconferencing είναι ο σχετική ομοιότητά του με την παραδοσιακή διδασκαλία. Ένα συμβατικό πρόγραμμα σπουδών μπορεί να προσαρμοστεί στη διδασκαλία αυτής της μορφής χωρίς σημαντικές αλλαγές, ενώ τόσο ο εκπαιδευτής όσο και οι εκπαιδευόμενοι συνηθίζουν σε σύντομο χρονικό διάστημα αυτόν τον τρόπο συνεργασίας. Το κύριο μειονέκτημα του Interactive Videoconferencing είναι το υψηλό κόστος του απαιτούμενου εξοπλισμού (video και τηλεοπτικές οθόνες) και των τηλεπικοινωνιακών συνδέσεων (κυκλώματα υψηλών ταχυτήτων). Ωστόσο, η εξέλιξη της τεχνολογίας μάς υπόσχεται πως σε μερικά χρόνια η δαπάνη για υπηρεσίες αυτής της μορφής θα είναι πολύ χαμηλότερη από τη σημερινή.

Ασύγχρονη Τηλεεκπαίδευση

Εδώ, ο εκπαιδευτής τοποθετεί κάθε φορά στο web ή αποστέλλει μέσω email την ύλη της ημέρας (ή της εβδομάδας, του μήνα κ.λπ. ανάλογα με τη συχνότητα των μαθημάτων) μαζί με ασκήσεις, ερωτήσεις και οτιδήποτε άλλο θεωρεί χρήσιμο για να κινήσει το ενδιαφέρον των μαθητών ή να ελέγξει την απόδοσή τους. Επίσης, μέσω email (και σπανιότερα μέσω chat) "συνομιλεί" με τους μαθητές του απαντώντας στις ερωτήσεις και τις απορίες τους. Τέλος, οι μαθητές ενθαρρύνονται να δημιουργήσουν τις δικές τους ομάδες εργασίας και να επικοινωνούν μεταξύ τους χωρίς τη μεσολάβηση του εκπαιδευτικού προσωπικού για αλληλοϋποστήριξη, ενημέρωση, ανταλλαγή απόψεων σχετικά με την ύλη ή τον τρόπο διδασκαλίας του μαθήματος κ.λπ.

Στο ορατό μέλλον οι τεχνικές και οι οικονομικές εξελίξεις δεν προδιαγράφουν σημαντικές αλλαγές σε αυτό το μοντέλο ασύγχρονης τηλεεκπαίδευσης το οποίο τείνει να εξελιχθεί στον κυρίαρχο τρόπο διδασκαλίας των επόμενων ετών ή ίσως των επόμενων δεκαετιών. Ας δούμε λοιπόν τα κυριότερα χαρακτηριστικά του καθώς και συμβουλές για την καλύτερη αξιοποίησή του:

Πλεονεκτήματα της ασύγχρονης τηλεεκπαίδευσης σε σχέση με την παραδοσιακή διδασκαλία:

• Χαμηλότερο κόστος - Αν και η αρχική προετοιμασία είναι αρκετά πιο χρονοβόρα από εκείνη μιας παραδοσιακής σειράς μαθημάτων, οι συντελεστές (εκπαιδευτής, βοηθοί κ.λπ.) έχουν πολύ μικρότερο φόρτο εργασίας κατά την επανάληψη του ίδιου μαθήματος σε άλλες τάξεις. Επίσης, οι εκπαιδευόμενοι εξοικονομούν χρόνο, περιορίζοντας τις μετακινήσεις τους από και προς την αίθουσα διδασκαλίας. (Αυτός είναι ο κύριος λόγος για τον οποίο η τηλεεκπαίδευση προτιμάται από τις επιχειρήσεις για την εκπαίδευση του προσωπικού τους, αλλά και από τους ίδιους τους εργαζόμενους.)

• Μεγαλύτερες ευκαιρίες για άτομα με δυσκολία μετακίνησης - ’τομα με ειδικές ανάγκες, αλλά και κάτοικοι απομονωμένων περιοχών αποκτούν πρόσβαση σε υπηρεσίες εκπαίδευσης οι οποίες ήταν απροσπέλαστες ή εξαιρετικά δαπανηρές με τις παραδοσιακές τεχνολογίες (ένας μαθητής από τα Ψαρά μπορεί να παρακολουθήσει μαθήματα ενός καθηγητή από την Κρήτη χωρίς να είναι απαραίτητη η μετάβασή του εκεί).

• Ασυμμετρική διδασκαλία - Κάθε εκπαιδευόμενος παρακολουθεί τα μαθήματα στη χρονική στιγμή που τον εξυπηρετεί καλύτερα. Δεν μπορεί βέβαια να έχει απόλυτη ελευθερία (να παρακολουθεί όποτε θέλει). Του παρέχονται όμως περισσότερες επιλογές. Για παράδειγμα, αν τα μαθήματα ανανεώνονται (προστίθεται νέα ύλη) μια φορά την εβδομάδα, ο μαθητής μπορεί να εργαστεί πάνω στο νέο υλικό όποια στιγμή της εβδομάδας επιθυμεί.

• Καλύτερη ποιότητα διδακτικού προσωπικού - Προβλήματα μετακίνησης παρουσιάζονται όχι μόνο για τους διδασκόμενους αλλά και για τους εκπαιδευτές. Η τηλεεκπαίδευση εξασφαλίζει για τον διοργανωτή του μαθήματος τους καλύτερους εκπαιδευτές οπουδήποτε στον κόσμο και αν βρίσκονται αυτοί. Επίσης, επιτρέπει τη διοργάνωση πιο εξειδικευμένων σεμιναρίων για πολύ ειδικά θέματα. (Π.χ. Ας υποθέσουμε πως απαιτούνται 100 μαθητές για να εξασφαλίσουν την οικονομική βιωσιμότητα ενός σεμιναρίου XML. Στην Αθήνα μπορεί να μην υπάρχουν πάνω από 50 ενδιαφερόμενοι, αλλά σίγουρα σε όλη την Ελλάδα και την Κύπρο θα μπορούσαμε να βρούμε 100 μαθητές για το αντικείμενο αυτό.)

• Ταχύτερη προσαρμογή στις ανάγκες των μαθητών και της αγοράς - Επειδή το διδακτικό υλικό είναι γραμμένο σε ηλεκτρονική μορφή είναι ευκολότερη η τροποποίηση του με βάση τις ιδιαίτερες ανάγκες των εκπαιδευομένων (π.χ. μεγαλύτερη έμφαση σε θέματα που απασχολούν τη συγκεκριμένη τάξη), τις πρόσφατες τεχνολογικές εξελίξεις ή την επικαιρότητα (ειδήσεις σχετικές με το μάθημα κ.λπ.).

• Μεγαλύτερη οικογενειακή συνοχή (στο απώτερο μέλλον) - Παράλληλα με την τηλεεκπαίδευση παρατηρούμε και μια αυξανόμενη τάση για εργασία στο σπίτι (home office, τηλεεργασία κ.λπ.). Μπορούμε λοιπόν να υποθέσουμε πως σε μερικές δεκαετίες παιδιά και γονείς θα περνούν περισσότερο χρόνο μαζί μια και τόσο η εργασία των γονιών όσο και η εκπαίδευση γονιών και παιδιών θα πραγματοποιείται κυρίως στο σπίτι.

Μειονεκτήματα της ασύγχρονης τηλεεκπαίδευσης:

• Απώλεια των μη γλωσσικών πλευρών της επικοινωνίας - Όσοι έχουν διδάξει σε μια τάξη γνωρίζουν πως μια απλή ματιά είναι αρκετή για να καταλάβει ο εκπαιδευτής ποιοι μαθητές βαριούνται ή είναι κουρασμένοι, πόσοι καταλαβαίνουν τι συζητείται, ποιοι κρατούν προσεκτικά σημειώσεις κ.λπ. Ο τηλεεκπαιδευτής στερείται αυτών των πληροφοριών και δυσκολεύεται περισσότερο να προσαρμόσει το μάθημά του στις ανάγκες των εκπαιδευόμενων.

• Λιγότερο αυθόρμητη επικοινωνία - Η τεχνολογία τηλεεκπαίδευσης οικοδομεί ένα αόρατο εμπόδιο μεταξύ του δασκάλου και των μαθητών, περιορίζοντας την άμεση έκφραση των συναισθημάτων τους. (Ένα χαμόγελο ή ένα δηκτικό σχόλιο δεν μεταφέρονται αυτόματα μέσα στην "τάξη". Ο μαθητής ή ο δάσκαλος πρέπει να χρησιμοποιήσουν Η/Υ για να τα μεταδώσουν στους γύρω τους και φυσικά αυτή η τεχνική μεσολάβηση μειώνει τον αυθορμητισμό των ενεργειών τους.)

• Διαχείριση θεμάτων copyright - Ένα σοβαρό πρόβλημα δημιουργείται από την, ευρύτατα διαδεδομένη σήμερα, χρήση copyrighted υλικού για εκπαιδευτικούς σκοπούς. Η νομοθεσία επιτρέπει σε ένα καθηγητή να φωτοτυπήσει μερικά αποσπάσματα ενός βιβλίου και να τα μοιράσει στην τάξη του. Η τοποθέτηση όμως αυτού του υλικού στο web (έστω και σε site προστατευμένο με password) θεωρείται δημόσια μετάδοση και δεν μπορεί να γίνει χωρίς αποζημίωση. Ένα άλλο πρόβλημα ανακύπτει από την ανάγκη προστασίας της εργασίας του εκπαιδευτή. Τα μαθήματα που δημιούργησε για την τάξη (στο web ή μέσω email) μπορούν εύκολα να αντιγραφούν και να αναμεταδοθούν σε όλο το δίκτυο χωρίς την άδειά του, ζημιώνοντάς τον οικονομικά. Το πρόβλημα αυτό είναι ήδη σημαντικό και προβλέπεται σύντομα να λάβει εκρηκτικές διαστάσεις. Για παράδειγμα, ενώ επιτρέπω σε οποιονδήποτε να αντιγράψει τα άρθρα που έχω δημοσιεύσει στο περιοδικό InterBIZ αρκεί να αναφερθεί η πηγή τους, πολλά από αυτά αντιγράφονται χωρίς την παραμικρή αναφορά στο όνομά μου. (Τα έχουν δημοσιεύσει ακόμη και σε εφημερίδες συνοικεσίων!)

• Χαμηλότερη κοινωνικοποίηση - Οι εκπαιδευόμενοι έχουν λιγότερες προσωπικές επαφές με το δάσκαλο και τους συμμαθητές τους. Υπάρχει λοιπόν ο κίνδυνος πως η εξ' αποστάσεως εκπαίδευση θα επηρεάσει αρνητικά τις ικανότητες των παιδιών στις διαπροσωπικές σχέσεις.

• Δυσκολία ελέγχου της ταυτότητας του εκπαιδευόμενου - Είναι γνωστό πως μερικοί δίδυμοι εκμεταλλεύονται την ομοιότητά τους για να δίνει ο ένας εξετάσεις στη θέση του άλλου. Αντίστοιχα φαινόμενα μπορούν να εμφανιστούν και στο χώρο της τηλεεκπαίδευσης όπου η πλαστοπροσωπία είναι πολύ πιο εύκολη.

Προτάσεις για την καλύτερη αξιοποίηση της ασύγχρονης τηλεεκπαίδευσης:

• Σταδιακή προσαρμογή του εκπαιδευόμενου - Συνιστάται η αποφυγή δέσμευσης των μαθητών σε ένα μεγάλο και δύσκολο πρόγραμμα κατά την πρώτη επαφή τους με την τηλεεκπαίδευση. Οι μαθητές, και σε μικρότερο βαθμό οι διδάσκοντες, συνήθως αποπροσανατολίζονται από το νέο περιβάλλον και σπάνια αποδίδουν στο μέγιστο των δυνατοτήτων τους. Είναι προτιμότερο λοιπόν να δοκιμάζουν πρώτα ένα απλό, σύντομο και εύκολο πρόγραμμα διδασκαλίας για να εξοικειωθούν με την τηλεεκπαίδευση και μόνο μετά από αυτή την περίοδο προσαρμογής να στρέφονται σε κάτι δυσκολότερο και πιο απαιτητικό.

• Ορισμός κανόνων και διαδικασιών - Μια και η εξουσία, ο έλεγχος και η επίδραση του εκπαιδευτή πάνω στους μαθητές είναι περιορισμένη, είναι απαραίτητος ο άμεσος καθορισμός του τρόπου εργασίας και συμπεριφοράς στην "τάξη". Οι κανόνες πρέπει να είναι σαφείς, να θεσπίζονται από το πρώτο κιόλας μάθημα και να τηρούνται με αυστηρότητα.

• Δημιουργία κλίματος γνωριμίας και εμπιστοσύνης - Ο εκπαιδευτής πρέπει να γεφυρώνει το χάσμα της ανωνυμίας, ενθαρρύνοντας τους μαθητές να μιλήσουν για τον εαυτό τους και εξηγώντας τους με σαφήνεια τι περιμένει από αυτούς. Ακόμη, ο εκπαιδευτής πρέπει από πολύ νωρίς να συστηθεί, παρουσιάζοντας τον εαυτό του, τις σπουδές και την εμπειρία του. Ας σημειωθεί όμως πως για τους μαθητές είναι πολύ σημαντικό να αποκτήσουν μια ευρύτερη γνώση του δασκάλου τους. Πρέπει λοιπόν να γνωρίζουν όχι μόνο τα ακαδημαϊκά του προσόντα αλλά και τα εξωεκπαιδευτικά ενδιαφέροντα και ασχολίες του.

• Προσεκτική μελέτη του χρονοδιαγράμματος διδασκαλίας - Η μετάδοση γνώσεων Online γίνεται με πολύ βραδύτερους ρυθμούς απ' ό,τι σε μια συνηθισμένη τάξη (π.χ. οι απορίες πρέπει να διατυπωθούν και να εξηγηθούν γραπτώς πράγμα αρκετά χρονοβόρο). Αυτός ο ιδιαίτερος ρυθμός διδασκαλίας πρέπει να λαμβάνεται σοβαρά υπ' όψιν κατά τη σχεδίαση του προγράμματος σπουδών.

• ’ριστη ικανότητα του εκπαιδευτή και των συγγραφέων της ύλης στη χρήση της γλώσσας - Όλες οι επικοινωνίες δασκάλων και μαθητών γίνονται με γραπτά κείμενα. Όσο καλύτερα λοιπόν είναι διατυπωμένες οι σκέψεις, τα επιχειρήματα και οι έννοιες που θέλει να μεταδώσει ο εκπαιδευτής τόσο ομαλότερα θα εξελιχθεί το μάθημα.

• Ενεργοποίηση των μαθητών - Κρυμμένοι πίσω από την τεχνολογία και την απόσταση οι εκπαιδευόμενοι μπορούν εύκολα να απομακρυνθούν από τη φυσιολογική εξέλιξη του μαθήματος, περιοριζόμενοι στο ρόλο του απλού απομνημονευτή λίγο ή πολύ ακατάληπτων εννοιών. Ο εκπαιδευτής είναι εκείνος που πρέπει να φροντίσει ώστε όλοι οι μαθητές να συμμετέχουν ενεργά στο μάθημα ακολουθώντας διάφορες τεχνικές όπως:

  • Η αποφυγή των μακροσκελών αναλύσεων. Το μάθημα πρέπει να διακόπτεται συχνά για συζητήσεις, ασκήσεις και παρουσιάσεις παραδειγμάτων.

  • Η προσωπική επαφή (π.χ. με email που αποστέλλει ο ίδιος ο δάσκαλος στους "δύσκολους" ή απρόθυμους για συμμετοχή μαθητές, κατά προτίμηση λίγο πριν από την έναρξη - αποστολή του μαθήματος της ημέρας).

  • Η δημιουργία δημόσιου "ατομικού ημερολογίου" στο οποίο οι μαθητές πρέπει να γράφουν σε τακτά χρονικά διαστήματα τις σκέψεις τους για το μάθημα.

  • Η συνεχής χρήση ασκήσεων για να ελέγχεται ο βαθμός κατανόησης της διδαχθείσας ύλης από το μαθητή.

• Συμπλήρωση του ηλεκτρονικού υλικού με έντυπο - Η μέχρι σήμερα εμπειρία έχει δείξει πως είναι προτιμότερο να διατίθεται στους μαθητές έντυπο υλικό ως συμπλήρωμα του Web. Το έντυπο είναι πιο εύκολο στην ανάγνωση από μια οθόνη Η/Υ και προκαλεί πολύ μεγαλύτερο "σεβασμό" (δίνει την αίσθηση της μακροβιότητας σε αντίθεση με το εφήμερο του ψηφιακού κειμένου). Επίσης, παρουσιάζει με απλούστερο (σειριακό) και πιο ξεκούραστο τρόπο ολόκληρο το γνωστικό αντικείμενο και τις ενότητες που το απαρτίζουν.

• Ενθάρρυνση των μαθητών για αυξημένη επικοινωνία μεταξύ τους - Οι μαθητές πρέπει να αισθάνονται πως αποτελούν μέλη μιας ενιαίας, αν και ιδεατής (virtual), ομάδας. Είναι απαραίτητο να διαθέτουν τους δικούς τους χώρους "συνάθροισης" (chat rooms, mailing lists, πίνακες ανακοινώσεων κ.λπ.) για την ανταλλαγή εμπειριών, τη διεξαγωγή συζητήσεων (όχι απαραίτητα για το μάθημα) και την αμοιβαία επίλυση αποριών (εφαρμόζοντας έτσι μια μορφή αλληλοδιδακτικής μεθόδου). Αν οι μαθητές είναι πολλοί είναι προτιμότερη η κατανομή τους σε μικρότερες ομάδες εργασίας και επικοινωνίας.

• Ταχεία απάντηση στα ερωτήματα του εκπαιδευόμενου - Ο μαθητής αισθάνεται αποξενωμένος και παραμελημένος όταν η επικοινωνία του με τον εκπαιδευόμενο δεν είναι άμεση.

• Στενή παρακολούθηση των στατιστικών στοιχείων δραστηριότητας κάθε μαθητή - Ο εκπαιδευτής πρέπει να τηρεί αρχείο με όλες τις παρεμβάσεις των μαθητών και να προβαίνει άμεσα στις κατάλληλες ενέργειες, αν κάποιος από αυτούς δεν συμμετέχει αρκετά ενεργά.

• Υιοθέτηση του θεσμού του Βοηθού Εκπαίδευσης (Facilitator) - Η εύρυθμη λειτουργία ενός τμήματος τηλεεκπαίδευσης απαιτεί πλήθος εργασιών οι οποίες σπάνια μπορούν να διεκπεραιωθούν από έναν και μοναδικό άνθρωπο. Γι' αυτό οι περισσότερες εφαρμογές του θεσμού αναθέτουν σε ένα δεύτερο άτομο με τον τίτλο "Βοηθός Εκπαίδευσης" (Facilitator) κάποιες από τις εργασίες του εκπαιδευτή (επικοινωνία με τους μαθητές, αξιολόγηση της προόδου τους, απάντηση αποριών κ.λπ.).

• Προσεκτική οργάνωση των διαδικασιών διδασκαλίας (workflow) - Η πολυπλοκότητα διαχείρισης θεμάτων τηλεεκπαίδευσης αυξάνεται εκθετικά όσο μεγαλώνει ο αριθμός των μαθημάτων. Αρκετοί οργανισμοί ξεκινούν με ένα απλό πείραμα τηλεεκπαίδευσης (δοκιμαστική διδασκαλία ενός μαθήματος) και, βλέποντας την επιτυχία του, επεκτείνονται γρήγορα σε περισσότερα και πιο περίπλοκα εκπαιδευτικά προγράμματα. Δυστυχώς, οι απαιτήσεις της ταυτόχρονης υποστήριξης πολλών σειρών μαθημάτων είναι πολύ διαφορετικές από εκείνες μιας και μόνης σειράς. Για τη διδασκαλία ενός και μόνο μαθήματος απαιτείται λιγότερη οργάνωση διότι συνήθως τα προβλήματα λύνονται επί τόπου, στον ελεύθερο χρόνο των συντελεστών. Αυτό όμως δεν μπορεί να συμβεί όταν παρέχονται πολλές σειρές μαθημάτων ταυτόχρονα. Χωρίς συγκεκριμένες διαδικασίες λειτουργίας λοιπόν, η εκπαιδευτική διαδικασία χάνει το ουσιαστικό αντικείμενό της και εκφυλίζεται σε απλή διακίνηση ενημερωτικών κειμένων

Τα χαρακτηριστικά του ιδανικού τηλεεκπαιδευόμενου:

• Αυτοπειθαρχία - Ο έλεγχος του εκπαιδευτή πάνω στους μαθητές του είναι πολύ περιορισμένος στην περίπτωση της τηλεεκπαίδευσης. Αν ο μαθητής δεν έχει αυτοπειθαρχία είναι πολύ εύκολο να παρασυρθεί από την ελευθερία που του παρέχει αυτή η μορφή διδασκαλίας και να παραμελήσει τις υποχρεώσεις του. Ας σημειωθεί πως πολλοί μαθητές πιστεύουν ότι ο χρόνος τον οποίο πρέπει να αφιερώσουν σε ένα Online μάθημα είναι μικρότερος από τον απαιτούμενο χρόνο για ένα παραδοσιακό μάθημα. Αυτό όμως δεν είναι αλήθεια. Πολλές φορές μάλιστα απαιτείται περισσότερος χρόνος και προσπάθεια για ένα Online μάθημα απ' ό,τι για ένα "συμβατικό".

• Ικανότητα στη γραπτή επικοινωνία - Σχεδόν το σύνολο της επικοινωνίας του μαθητή με την υπόλοιπη τάξη (συμμαθητές και εκπαιδευτής) γίνεται γραπτώς. Πρέπει λοιπόν οπωσδήποτε να μπορεί να εκφραστεί ικανοποιητικά με το γραπτό λόγο.

• Θάρρος γνώμης - Στην τηλεεκπαίδευση απουσιάζουν μια σειρά από μη λεκτικές μορφές επικοινωνίας χάρης στις οποίες ο διδάσκων μπορεί να αναγνωρίσει προβλήματα στη λειτουργία της τάξης. Γι' αυτό, οι μαθητές πρέπει να αναπληρώνουν το κενό αναφέροντας αμέσως όποια προβλήματα συναντούν.

• Σοβαρότητα - Ένα Online μάθημα δεν είναι ούτε ευκολότερο ούτε απλούστερο από ένα παραδοσιακό. Απαιτεί λοιπόν την ίδια προσοχή, μελέτη και σοβαρότητα όπως και κάθε άλλη εκπαιδευτική δραστηριότητα. Ακόμη, οι ασκήσεις και οι εργασίες δεν πρέπει να αντιμετωπίζονται ως αγγαρεία, αλλά ως εργαλείο μάθησης, προόδου και προσωπικής βελτίωσης.

• Ώριμη σκέψη - Αντίθετα από τις κλασικές τάξεις όπου οι μαθητές ανταγωνίζονται ποιος θα σηκώσει πρώτος το χέρι του για να απαντήσει μια ερώτηση, σε ένα Online μάθημα ο εκπαιδευόμενος έχει το χρόνο να σκεφθεί αρκετά πριν απαντήσει. Ο εκπαιδευτής το γνωρίζει αυτό και οι ερωτήσεις του είναι συνήθως πιο σύνθετες, πιο δύσκολες και απαιτούν μακροσκελείς απαντήσεις (ένα απλό ναι ή όχι δεν επαρκεί). Ο μαθητής πρέπει να διαθέτει κριτικό πνεύμα, να επιχειρηματολογεί με αποτελεσματικότητα και να τολμά να υποστηρίζει τις απόψεις του έστω και αν γνωρίζει πως είναι διαφορετικές από εκείνες της διδακτέας ύλης. Αν έχει άδικο, με τη συζήτηση θα μπορέσει να καταλάβει και να διορθώσει τα λάθη του. Αν έχει δίκιο, η διδακτέα ύλη θα γίνει καλύτερη χάρη στην παρέμβασή του. Αν τέλος δεν υπάρχει βεβαιότητα για το σωστό (π.χ. σε μια λογοτεχνική κριτική) η άποψή του θα ενισχύσει την πολυφωνία μέσα στην "τάξη".

• Ευνοϊκή προδιάθεση για το μάθημα - Αρκετοί μαθητές διάκεινται αρνητικά στην τηλεεκπαίδευση για ιδεολογικούς, πολιτιστικούς ή προσωπικούς λόγους. Αν υποχρεωθούν να παρακολουθήσουν Online μαθήματα θα ωφεληθούν πολύ λίγο από αυτά, ενώ θα αυξήσουν σημαντικά το φόρτο εργασίας του εκπαιδευτή βλάπτοντας τους άλλους συμμαθητές τους. Πρέπει να γίνει αποδεκτό από την εκπαιδευτική κοινότητα πως η τηλεεκπαίδευση δεν είναι για όλους.

• Καλή γνώση της χρησιμοποιούμενης τεχνολογίας - Στην περίπτωση της εκπαίδευσης μέσω Internet αυτό σημαίνει χρήση Η/Υ, modem, email, web browser κ.λπ. Πάντως η σημαντικότερη δεξιότητα για έναν τηλεεκπαιδευόμενο είναι η αναζήτηση πληροφοριών μέσα στο Internet. Δυστυχώς, αυτή η τέχνη είναι αρκετά δύσκολη στην εκμάθησή της (όποιος γνωρίζει να "σερφάρει" δεν γνωρίζει απαραίτητα και να ψάχνει), καθώς απαιτεί ιδιαίτερες γνώσεις και ικανότητες (π.χ. ελάχιστοι γνωρίζουν ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος διατύπωσης ερωτήσεων και γι' αυτό συχνά χρησιμοποιούν λανθασμένα ή αναποτελεσματικά κριτήρια αναζήτησης).

• Θετική στάση ζωής - Η τηλεεκπαίδευση καθιστά τον καθηγητή και τους συμμαθητές ενός εκπαιδευόμενου αρκετά απόμακρους. Ο επιτυχημένος μαθητής πρέπει να βλέπει θετικά την επικοινωνία με τους συμμαθητές του και την ελεύθερη ανταλλαγή απόψεων και ιδεών. Μόνο έτσι θα καλλιεργήσει καλές σχέσεις μαζί τους και θα δημιουργήσει ένα ευχάριστο και αποδοτικό κλίμα εργασίας για τον εαυτό του και τους γύρω του.

• Τακτική πρόσβαση στους ηλεκτρονικούς μαθητικούς χώρους - Η ιδανική συχνότητα είναι μια φορά την ημέρα. Ακόμη όμως και αν αυτό δεν είναι δυνατόν, ο μαθητής πρέπει να συνδέεται συχνά με τον "χώρο διδασκαλίας" (κατά προτίμηση πάντα τις ίδιες ώρες). Με τον τρόπο αυτό θα παρακολουθεί στενά τις εξελίξεις του μαθήματος (μηνύματα του δασκάλου ή άλλων μαθητών, ενημέρωση για ασκήσεις ή εργασίες κ.λπ.) και θα αισθάνεται εντονότερη την παρουσία του ως ενεργό μέλος της ομάδας.

• Ευγένεια - Το ξένο (ηλεκτρονικό) περιβάλλον και η απόσταση του εκπαιδευόμενου από τον δάσκαλο και τους συμμαθητές του απαιτεί την τήρηση διαφορετικών κανόνων καλής συμπεριφοράς από εκείνους που έχουμε συνηθίσει. Αρκετοί εκπαιδευόμενοι δεν γνωρίζουν ή παραμελούν τους "κανόνες δικτυακής συμπεριφοράς" και συχνά παρασύρονται σε ανάρμοστες πράξεις (π.χ. καυγάδες). Παρόμοιες ενέργειες πρέπει φυσικά να αποφεύγονται, καθώς τραυματίζουν το κλίμα συνεργασίας της τάξης και περιορίζουν την αποδοτικότητα του μαθήματος.

• Ταχεία αξιοποίηση των μαθημάτων - Σήμερα, οι περισσότεροι εκπαιδευόμενοι είναι ενήλικες που παρακολουθούν μαθήματα για να βελτιώσουν την παραγωγικότητά τους. Η εμπειρία έχει δείξει πως όσο γρηγορότερα δοκιμάζουν οι άνθρωποι αυτοί στην πράξη όσα διδάχθηκαν τόσο ταχύτερα μαθαίνουν και τόσο αποδοτικότερο αποδεικνύεται το μάθημα για τους ίδιους και για τους γύρω τους.

Συμβουλές για τη σύνταξη της ύλης ενός μαθήματος ασύγχρονης τηλεεκπαίδευσης:

• Εκτενής χρήση παραδειγμάτων - Ένα πρόγραμμα τηλεεκπαίδευσης πρέπει να περιέχει μεγάλο αριθμό προσεκτικά σχεδιασμένων παραδειγμάτων. Με τον τρόπο αυτό οι μαθητές κατανοούν καλύτερα την ύλη και τις εφαρμογές της. Ο συντάκτης των παραδειγμάτων πρέπει να λάβει υπ' όψιν του τις πολιτιστικές διαφορές καθώς και τις ιδιαίτερες εμπειρίες των μαθητών έτσι ώστε κάθε παράδειγμα να είναι εύληπτο για όλους.

• Ολιστική προσέγγιση - Η διδασκαλία πρέπει να παρουσιάζει το γνωστικό αντικείμενο ως ένα σύνολο από αναπόσπαστα και αλληλοεξαρτώμενα μέρη. Δυστυχώς, συχνά η προσοχή των μαθητών έλκεται από τα επιμέρους και χάνουν το σύνολο (γι' αυτό και η επιλογή καλών παραδειγμάτων είναι εξαιρετικά σημαντική).

• Καλή παρουσίαση και ερμηνεία των φαινομένων - Αρκετοί μαθητές δυσκολεύονται να διακρίνουν τις γενικές αρχές που διέπουν την εξέλιξη μεμονωμένων περιστατικών από τα τυχαία χαρακτηριστικά κάθε συμβάντος. (Π.χ. όλα τα αντικείμενα πέφτουν με την ίδια ταχύτητα λόγω της βαρύτητας. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως μια πέτρα θα πέσει το ίδιο γρήγορα όσο ένα φτερό διότι η πτώση κάθε αντικειμένου επηρεάζεται από την αντίσταση του αέρα).

• Σύνδεση του μαθήματος με την πραγματικότητα - Με τον τρόπο αυτό το μάθημα γίνεται πιο κατανοητό και πιο αποδοτικό για τον εκπαιδευόμενο. Ο μαθητής δεν πρέπει να νιώσει πως αυτά που διδάσκεται δεν θα του φανούν χρήσιμα στην καθημερινή ή την επαγγελματική του ζωή.

• Έμφαση στην ανάπτυξη κριτικής σκέψης - Οι μαθητές πρέπει να εθίζονται στην ανταλλαγή επιχειρημάτων και στη λογική οργάνωση και θεμελίωση των απόψεών τους. Επίσης πρέπει να κατανοήσουν τη διαφορά μεταξύ αποδείξεων και επιχειρημάτων.

• Αρμονική σύνδεση της νέας ύλης με την παλαιά - Κάθε νέα γνώση που παρέχεται στους εκπαιδευόμενους πρέπει να συσχετίζεται με όσα γνωρίζουν ήδη. Με τον τρόπο αυτό αποδίδουν πολύ καλύτερα, εδραιώνουν ακόμη περισσότερο τις υφιστάμενες γνώσεις τους και κατανοούν τις σχέσεις αλληλεξάρτησης μεταξύ των φαινομένων.

Συμπεράσματα:

Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, σήμερα οι περισσότεροι online μαθητές είναι ενήλικες στην πλειοψηφία τους (85%) και εργαζόμενοι. Ωστόσο, με την πάροδο του χρόνου όλο και νεαρότερες ηλικίες δοκιμάζουν την τηλεεκπαίδευση, δημιουργώντας καινούριες προκλήσεις για τους ανθρώπους του χώρου (οι νεότεροι στην ηλικία μαθητές είναι συνήθως πιο απείθαρχοι και ανυπόμονοι, αυξάνοντας έτσι τη δυσκολία του εγχειρήματος).

Τα μέχρι σήμερα αποτελέσματα των ερευνών στο χώρο της τηλεεκπαίδευσης είναι αρκετά ενθαρρυντικά. Οι συμμετέχοντες σε Online μαθήματα αποδίδουν καλύτερα απ' ό,τι οι μαθητές παραδοσιακών τάξεων, ενώ έχει παρατηρηθεί πως οι καθηγητές που διδάσκουν εξ' αποστάσεως βελτιώνουν την ποιότητα της παραδοσιακής διδασκαλίας τους.

Υπάρχει όμως και ο αντίλογος ο οποίος υποστηρίζει πως οι καλύτερες επιδόσεις των τηλεεκπαιδευομένων οφείλονται στη θετικότερη στάση που είχαν οι μέχρι σήμερα συμμετέχοντες για αυτόν τον νέο τρόπο εκπαίδευσης (ο χώρος είναι ακόμη πρωτοποριακός και οι αρχικές ομάδες μαθητών αποτελούνται από τους πιο μορφωμένους και ενεργούς μαθητές). Οι σκεπτικιστές τονίζουν πως η δομή της ύλης των παραδοσιακών μεθόδων διδασκαλίας είναι καλύτερα δομημένη από εκείνη των Online μαθημάτων και υπενθυμίζουν πως θα περάσει πολύς χρόνος μέχρι να συνηθίσουν οι περισσότεροι την ιδέα, τις πρακτικές και την κουλτούρα της τηλεεκπαίδευσης.

Το μέλλον θα δείξει πως θα κινηθεί ο χώρος της τηλεεκπαίδευσης μέσα στο Internet και ποιους παραδοσιακούς τομείς διδασκαλίας θα υποκαταστήσει. Σε κάθε περίπτωση όμως δεν θα πρέπει να ξεχνούμε πως σύμφωνα με τη μέχρι σήμερα εμπειρία οι εκπαιδευόμενοι δίνουν μεγαλύτερη σημασία στο περιεχόμενο της εκπαίδευσης και όχι στο μέσο το οποίο χρησιμοποιείται για τη μετάδοσή της. Αν λοιπόν παραχθεί το κατάλληλο εκπαιδευτικό υλικό, η εκπαίδευση μέσω Internet θα γίνει σύντομα αναπόσπαστο μέρος της ζωής μας.

Γιώργος Επιτήδειος
gepiti@gepiti.com

Αποκτήστε μια δωρεάν συνδρομή στο InterBIZ

Επιστροφή στο Αρχείο ’ρθρων Παλαιών Τευχών
Επιστροφή στις Επιχειρηματικές Σελίδες

Copyright 1998, 1999, 2000 Γιώργος Επιτήδειος
Υποδείξεις, Ερωτήσεις, Σχόλια στην διεύθυνση gepiti@gepiti.com